عبید زاکانی از اوان جوانی به مطالعه کتب و سخن علما و حکما پرداخت. وی با علوم زمان  و زبان و ادبیات عربی، همچنین با علم نجوم آشنایی داشته است.

دولتشاه وی را مردی خوش طبع و اهل فضل دانسته است.

عبید زاکانی در سالهای 758 – 742 از عراق به فارس رفت و در همان دیار سکنی گزید. او در شیراز به خدمت شیخ ابواسحاق اینجو رسید و در مدح آن پادشاه ادب دوست و وزیر شاعر و فاضلش رکن الدین عبیدالملک پرداخت.

بعد از ظان که فارس به دست آل مظفر افتاد، عبید تعلق خاطری به امیر مبارزالدین محمد نشان نداد و آن مرد خونریز، ریاکارتند خوی را مدح نگفت.

عبید مدتی هم در بغداد در خدمت سلطان معزالدین اویس جلایری بود و در چند قصیده به مداحی او پرداخت و چندی را نیز در مصاحبت سلمان ساوجی گذراند. در سال 766 هجری عبید که دربار سلطان اویس جلایری را رها کرده و از تنگی معیشت به فغان آمده بود، روی به کرمان و به درگاه شاه شجاع، که پادشاهی شاعر دوست وادب پرور بود، و در قصیده ای که در مدح او پرداخت یادآور شد که همواره در خدمت سلاطین روزگار به عزت گذرانده است و از او نیز انتظار کرم واحسان دارد.

آثار عبيد زاكاني به نظم و نثر هر دو باقی مانده است. اشعار وی به طور کلی به دو دسته اشعار مطایبه و هزل و اشعار جدی تقسیم می شود و عبید در هر دو قسم آن استادی توانا بود.

اشعار مطایبه و هزل عبید همه به قصد عیب جویی از اندیشه ها و کردار و گفتار معاصران سروده شده اند، لیکن بی خبران آنها را از جنس هزل و مضحکه پنداشته اند. عبید زاکانی در اشعار خود از مردم فاسد و عنان گسیخته زمان خود شدیدا انتقاد کرده است.

منظومه موش وگربه عبید از مهمترین منظومه های انتقادی به شمار می رود که با لحنی کاملا طنزآمیز و همراه با زبان مطایبه و به شیوه قصه پردازان شوخ طبع و با مهارتی عجیب ساخته شده است.

موش وگربه قصسده ای است در نود بیت در بیان صفت گربه ای مزور از سرزمین کرمان و کیفیت ریا کاری و تزویر او در جلب اعتماد موشان از راه توبه و انابه و آن گاه دزدیدن و خوردن آن ها و پیش گرفتن رفتار درشتی که منجر به جنگ سختی میان موشان و گربگان در بیابان فارس شد.

در این منظومه، عبید از یک طرف وضع عامه مردم و از طرف دیگر وضع طبقه قضات و حکام را بررسی کرده و از آن ها به نام طبقه محکوم و طبقه حاکم نام برده است.

قصیده موش وگربه عبید به زودی میان همه فارسی زبانان شهرت یافت و مدت ها در شمار کتب درسی اطفال بود و هنوز هم از قصه های شیرین زبان فارسی است.

شیوه ی عبید در سخنوری شیرین ودلپسند و نثر او بسیار ساده و روان و خالی از حشو و زواید است.

اشعار جد عبید که کلیات او را تشکیل می دهند، مجموعه اشعاری هستند در حدود 3000 بیت مرکب از قصاید و ترکیب بندها، ترجیع بند، غزلیات، رباعیات و مثنوی طولانی عشاق نامه.

مثنوی عشاق نامه را در 720 بیت و طی دو هفته سرود. عبید زاکانی در سال 771 هجری وفات یافت.